İlim ve Eğitime Destek Olma Sünneti

Fert ve toplumlar, ilim ile kemâle erer; maddi manevi terakki eder. Bu da ancak eğitim ve öğretim ile mümkündür. Ancak eğitim ve öğretim görmeye herkesin mali imkanları yeterli olmayabilir. Bu durumda imkânı olanlar ilim talebelerine sahip çıkmalı; eğitim müesseseleri açarak, yardım, burs ve ekstra infaklarıyla onları desteklemelidirler. Aksi takdirde ilim ve araştırmaya zekâ ve kapasitesi müsait olduğu halde yeterli imkân bulamayan pek çok kimse, bütün kabiliyetleriyle israf olur. İçinde yaşadığı topluma çok büyük faydalar sunabileceği halde hem bundan mahrum kalır hem de cehalet tarafından teslim alınarak zararlı birer birey haline gelebilir. Bunun içindir ki İslâm, ilme teşvik ettiği gibi¹ ilim talebelerine, araştırma yapanlara, içinde yaşadığı toplumu yazılı ya da sözlü ilimle aydınlatmaya çalışan entelektüellere, bir taraftan ilim üretirken diğer yandan da talebe yetiştiren alimlere kadar ehl-i ilme sahip çıkılmasını tavsiye eder. 

Bu teşvik ve destekleriyle hem istidatların zayi olmasının önüne geçer hem de eğitim ve öğretimde herkes için fırsat eşitliğinin oluşmasını temine çalışır. Bu vesileyle ilmi yaygınlaştırarak cehaletle ve ondan kaynaklanan tefrika ve maddî-manevî fakirlik problemlerine karşı ilim, bilim ve hikmetle mücadele edilmesini sağlar. Böylece sermayenin en hayırlı bir şekilde kullanılmasına da kapı aralar. Aksi takdirde Allah Resûlü’nün de ifadeleriyle cehalete karşı ilmin desteklenmediği ve yaygınlaştırılmadığı toplumların içtimâî, siyasî ve iktisadi açıdan kıyametinin kopuşu kaçınılmazdır.² Dolayısıyla insanlığın ve kendi kıyametlerinin kopmasına seyirci kalmak istemeyenler, mutlaka ilim talebelerine ve ilmi faaliyetlere destek olmalıdırlar.

Talebeye Maddi Destek Olmak

Kur’ân-ı Hakîm’de pek çok ayette “Allah yolunda olanlar…” meth u sena edilir ve onların faziletleri nazara verilir. Hatta zekât verilecek sınıfların arasında onlar da sayılır.³ İşte zekât ayetinde geçen (في سبيل الله) “Allah yolunda olanlar” sınıfına dahil olan guruplardan birisi de “ilim yolunda olan talebe ve alimlerdir.” Bu çerçevede ilim ve araştırmayla meşgul olan kimseler de zekâtla desteklenir. Allah Resûlü de “İlim tahsil etmek için yolculuğa çıkan kimse, evine dönünceye kadar Allah yolundadır.”⁴ buyurur ve açık bir ifadeyle ilim tahsilinde bulunanların da “Allah yolunda” olduğunu belirtir. Aslında O’nun (aleyhissalâtü vesselam) bu ifadeleri ilim yolunda olanlara maddi-manevi destek olanları da içine alacak şekilde anlaşılmalıdır. Zira cennet yoluna girenlere destek olanlar da o yola girmiş ya da er-geç girecek demektir.  

Yine Peygamber Efendimiz, Allah’ı zikir ile ilimle meşguliyeti birlikte zikrederek eğitim öğretim faaliyetlerinin Allah katındaki değerine dikkat çeker: “Dünya ve onun içinde olan şeyler değersizdir. Sadece Allah’ı zikir, O’na yaklaştıran şeyler, ilim öğreten alim ve öğrenmek isteyen talebe bundan müstesnadır.”⁵ O, bu beyanıyla aynı zamanda ilim, alim ve talebelerin desteklenmesinin önemine de işaret eder. Dolayısıyla ilme ve ilmi faaliyetlere verilen destek farz mesabesinde önemli bir sosyal sünnet ve Efendimiz’in ifadeleriyle bu desteği veren kimseler için de kazançlarında berekettir: 

“Asr-ı Saadet’te iki kardeş vardı. Bunlardan biri ilim öğrenmek için Peygamber Efendimiz’in (aleyhissalâtu vesselâm) yanına gelir diğeri de geçimlerini sağlamak için gün boyu çalışırdı. Çalışan kardeş bir gün Allah Resûlü’nün huzuruna geldi ve diğer kardeşini ‘Çalışıp kazanmıyor!’ diye şikâyet etti. Bunun üzerine Allah Resûlü, ‘Belki de sen, onun sayesinde iş buluyor ve rızkını kazanıyorsun.’ buyurdu.”⁶

İyiliğe/İlme Destek Olanla, Olmayan Bir Değildir

İlim, bütün hayırların başıdır. Zira ilimsiz, Kur’ân’ı ve kâinat kitabını birlikte okumak ve hakkıyla anlamak mümkün olmadığı gibi, taklidi imandan tahkiki imana ulaşmak; dini tam olarak anlamak, yaşamak ve yaşatmak da mümkün değildir. Bu açıdan fert ve toplum olarak hem maddî hem de manevî terakki, ilme, alime ve ilim talebelerine sahip çıkmaya ve onları sahalarında yapacakları araştırma ve çalışmalarında desteklemeye bağlıdır. 

Kur’ân, mü’minlere “… İyilikte ve takvada daima dayanışma içerisinde olun!” temel prensibini verir ve “Kim, iyi bir işe destek olursa, onun da ondan payı olur… “⁷ buyurur. Her türlü hayra/iyiliğe destek olmanın insanı, elde edilecek mükafata ortak kılacağını belirtir ve teşvik eder. Ayetin devamında ise “Kim kötü bir işe destek olursa o işin bir katı da yine ona döner…”⁸ buyurur; bu kuralın kötülüğe destek olma durumunda da geçerli olduğunu hatırlatır. Bu ayetin doğru anlaşılması adına en büyük iyiliklerden ilme destek vermeyenlerin dolaylı bir şekilde kötülüğe destek oldukları/olacakları unutulmamalıdır. 

Yine Kur’ân, “… Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu..?”⁹ diye sorar; alim ile cahilin denk olmayacağını belirtir ve aynı zamanda ilme destek olanlarla olmayanların da denk tutulamayacağına işaret eder. Allah Resûlü de “Bir iyiliğe öncülük eden kimseye o iyiliği yapanın ecri gibi sevap vardır.”¹⁰ buyurur ve -sadece öncülük/rehberlik yapma bile olsa- ilme verilen en küçük bir desteğin karşılıksız kalmayacağını; kıyamete kadar o hayrı işleyecek kimselerin hepsinin sevabına insanı ortak edeceğini müjdeler ve bu kolay sâlih amele teşvik eder.

Allah Resûlü, Talebelerinin Barınma Sorunuyla İlgileniyor

Medine’ye hicret edildikten sonra Ensar’ın büyük fedakârlık ve gayretleriyle barınma ve iaşe sorunları çözüme kavuşturulur. Ancak her geçen gün farklı bölge ve kabilelerden yeni Müslüman olanlar da Medine’ye gelmeye devam eder. Bunlardan bir kısmı kendisine barınacak bir yer bulsa da bazıları bulamaz. Bu problemi gören Allah Resûlü, fakir ve kalacak yeri olmayan kimsesizler için, yeni inşa edilmekte olan mescidin içinde barınabilecekleri bir mekân/yurt da düşünür. Kıble değişmeden önce mescidin güney giriş kısmına bu kimselerin geceli-gündüzlü kalabilecekleri, üstü kapalı üç tarafı açık bir yer yaptırır. Mescit tamamlanıp açılınca da dışarıdan gelen fakir ve bekâr sahabileri buraya yerleştirir ve onları “Ashab-ı Suffe” diye isimlendirir.¹¹ Bunların haricinde Abdullah İbn-i Ömer gibi kalacak yeri olduğu halde bazen onlara özenip orada kalan Ensar ve Muhacirler de vardır.¹²

Görüldüğü üzere Allah Resûlü, muhacirlerin yerleşme ve barınma sorunlarıyla bizatihi ilgilenir ve ihtiyaca binaen yeni bir çözüm geliştirir; mescidinin içinde onlara özel bir yer ayırır. O’nun bu uygulamasıyla Mescid-i Nebevi adeta bir yurt/pansiyon fonksiyonu da eda eder. Sayıları bazen dört yüze kadar çıkan bu talebeler Mescid-i Nebevî’den maddi-manevî istifade eder ve bu mübarek mekânı tam olarak değerlendirir. 

Ehl-i Suffe’nin Geçim Problemine de Çözüm Üretiyor!

Ashab-ı Suffe’nin geçimlerini sağlayabilecekleri bir meslek, donanım ve işleri; badiyeden gelen büyük çoğunluğun tarım ve ziraat işlerinde tecrübeleri de yoktur. Bazıları ticaret yapmayı bilse de pazara girebilecek sermayeleri bulunmaz. Medine’de, kendilerine destek olacak yakınları, tanıdık ya da arkadaşları yoktur. Allah Resûlü bir taraftan onların mesken problemini çözdüğü gibi diğer taraftan iaşe ve giyim ihtiyaçlarına da eğilir. Herkes için günlük bir avuç hurma takdir eder ve bunu temin eder. Hatta bir defasında bazıları her gün hurma yemekten rahatsız olduklarını belirtir. Ancak Allah Resûlü şimdilik başka bir yiyecek tedarik edemediğini söyleyerek onlara sabrı tavsiye eder.¹³

Zaman zaman da Allah Resûlü, onları akşam yemeği için gruplandırır, ashab-ı kiram arasında dağıtır ve bir grup talebeyi de kendisi alır.¹⁴ Bu uygulama İslam toplumunun maddi imkanları az-çok gelişeceği ana kadar böyle devam eder.¹⁵ Dolayısıyla Suffe’deki talebeler, kendilerini doyurabilecek iyi yemekleri ancak imkan sahibi sahabilerin evlerine misafir olduklarında bulabilirler.¹⁶ Bu açıdan bakıldığında ilim talebelerinin evlere davet edilip en güzel şekilde ağırlanmaları önemli bir sünnettir. 

Peygamberimizin yakın takibine ve bu tür organizasyonlarına rağmen bazen namazda ayakta duramayacak kadar aç kaldıkları ve zaman zaman açlıktan baygınlık geçirdikleri de olur.¹⁷ Ancak bu seviyede yaşadıkları bir açlık bile onları ilim tahsilinden koparmaz, birbirine düşürmez ve kardeşliklerine zarar vermez. İçlerinden birisi sofraya konan hurmalardan iki tane alıp yese, hemen diğer kardeşine “Ben iki tane yedim, sen de iki tane yer misin!” diye ısrar eder.¹⁸

Allah Resûlü gelen sadakaların hepsini ehl-i suffe’nin ihtiyaçları için bütçe olarak kullanır ve kendisine takdim edilen hediyeleri de onlar için değerlendirir.¹⁹ Kendilerini ilme ve ibadete adamış Mescid-i Nebevî’nin bu özel talebelerine daima îsâr hasletiyle yaklaşır; kendi aile fertlerinden önce onları düşünür. Nitekim Hz. Fatıma, ondan ev işlerinde kendisine yardımcı olabilecek bir hizmetçi isteyince, “Kızım! Ashab-ı suffenin belleri açlıktan iki büklüm iken ben sana nasıl verebilirim!” diyerek talebini kabul etmez.²⁰ Yine Hz. Fatıma, hem oğullarını dünyaya getirdiğinde onlar için akîka kurbanı kesmek isteyince Efendimiz (aleyhissalâtu vesselâm), ona, çocukların saçlarını traş edip ağırlığınca gümüşü Suffe’de bulunan fakir talebelere dağıtmasını tavsiye eder.²¹

İlim Talebesi, Her Şeyin En İyisine Layıktır!

İlim talebelerinin yiyecek probleminin çözümünde ashâbın takip ettiği bir yol da hurma ve üzümlerin hasat zamanında uygulanır. Hasat mevsimi gelince herkes yetiştirdiği zirai ürün ve imkanlarına göre mescide hurma ve üzüm salkımları getirir ve Mescid-i Nebevî’nin sütûnları arasında gerilen ipe asarlar. Ehl-i suffe’de buradan alır karınlarını doyururlar.²² Hatta bir gün ipte asılı hurmalar arasında çok kaliteli olmayan bir salkım gören Allah Rasulü, elindeki âsasıyla salkımı göstererek ashâbını şu sözlerle ikaz buyurur: “Keşke bu sadakanın sahibi bundan daha iyisini getirip tasadduk etseydi. Zira bu hayır sahibi kıyamet günü bozuk hurma yiyecek.”²³

Bu değerlendirmeleriyle Allah Resûlü ilimle meşgul olan talebelerin her şeyin en iyisine layık olduklarını da mü’minlere ders verir. Nitekim bu olay üzerine indirilen ayet, külli bir prensip de koyar: “Ey iman edenler! Kazandığınız şeylerin ve yerden sizin için çıkardığımız nimetlerin iyi olanlarından Allah yolunda harcayın! Siz göz yummadan, gönlünüze yatmaksızın almayacağınız değeri düşük şeyleri vermeye kalkmayın! İyi bilin ki: Allah ganidir, hamîddir (kimseye ihtiyacı yoktur, bütün övgülere layıktır.)”²⁴

Peygamber Efendimiz ve az ya da çok imkânı olan bütün sahabiler, Ehl-i suffe’nin ihtiyaçlarını karşılamada her türlü fedakarlığı yapar ve yarışırlar. Bu yarış, hem yeni bir neslin yetiştirilmesine katkıda bulunma hem de ilim talebelerine sahip çıkma ve onlara cennete doğru bu yolculuklarında destek olmakla mükafatlarına ortak olma yarışıdır. Bunun yanında Suffe ehlinden gücü kuvveti yerinde olan bazı kimseler, -peygamberimize ve ashabına daha fazla yük olmamak için- kendi geçimlerini temin etmeye de çalışırlar. Bir kısmı gündüzleri Mescid-i Nebevî’ye su taşıyarak veya ormandan toplayıp getirdikleri odunları satarak geçimini temin eder bazıları ise hurma çekirdeği öğütme işinde; ziraat işlerinde çalışır veya çobanlık yaparlar.²⁵ Bunlar gündüzleri geçim için çalıştıklarından dolayı daha çok geceleri ilim ve ibadetle meşgul olurlar.²⁶

Allah Resûlü, Talebelerinin Kıyafet İhtiyacını da Takip Eder 

Ashab-ı suffe, sadece yiyecek değil giyim-kuşam yönüyle de sıkıntı çeker. Kendilerini soğuk veya sıcaktan koruyabilecekleri hatta tam tesettür yapabilecekleri kadar bile elbiseleri yoktur. Bazılarının giydikleri izarları da ancak dizlerine kadar ulaşır dizlerini kapatmaz.²⁷ Bundan dolayı çoğu zaman bu halleriyle insanların arasına çıkmaktan çekinir ve çıkmazlar.²⁸ Mesela o talebelerden birisi olan Vâsile İbn-i el-Eska’, bu konuda çektikleri sıkıntıyı şöyle özetler: “Bir gün Allah Resûlü’nün arkasında namaza durmuş otuz kişiyi saydım. Sadece bellerine bağladıkları izarları vardı. Üstlerinde herhangi bir rida ya da başka bir giyecek yoktu. Ben de onlardan birisiydim.”²⁹

İşte Allah Resûlü, onların bu problemleriyle de yakından ilgilenir; giyim kuşam ihtiyaclarını karşılar. Suffe ashabından Utbe İbn-i Abd es-Sülemî’nin kendisiyle ilgili anlattığı şu hatıra bunun örneklerinden sadece biridir: “Bir gün Resûlüllah’tan beni giydirmesini istedim. Beni iki parça ketenden yapılmış elbiseyle giydirdi.” Bize bu hatırasını aktaran Utbe, “Benden sonra başka kimseleri de giydirdi.” der ve Peygamberimizin eline imkan geçtiği ölçüde ehl-i suffenin giyim sorunlarıyla da yakından ilgilendiğini haber verir.³⁰

Allah Resûlü, Hoca İhtiyacını da Karşılar

Allah Resûlü, Suffe’de ders alan talebelerinin maddi ihtiyaçları yanında hoca ihtiyaçlarını da karşılar. Onlara bizatihi kendisi ders verdiği gibi Abdullah İbn-i Mes’ud, Übey İbn-i Ka’b ve Muaz İbn-i Cebel gibi liyâkat sahibi kimseleri hoca olarak da görevlendirir. O, bu muallimlerin maddi giderlerini karşılar, zengin sahabileri de eğitim-öğretim gider bütçesine katkıda bulunmaya davet ve teşvik eder. 

Talebeye Düşen ise İstiğnadır

Ehl-i suffe bu fakr u zaruretlerine rağmen gönlü zengin, istemekten ve insanlara el açmaktan uzak duran, istiğna sahibi kimselerdir. Kur’ân-ı Kerim, ehl-i suffe’nin adanmışlıklarını ve bu istiğnalarını nazara vererek onları takdir eder. Böylece hem talebelere istiğna dersi verir hem de az-çok imkânı olan herkesi gücüne göre ilim talebelerine ve fakirlere/yoksullara sahip çıkmaya/destek olmaya teşvik eder: “Bu yardımlar, kendilerini Allah yoluna adamış, fakirler içindir. Bunlar bu yüzden yeryüzünde dolaşıp geçimlerini sağlama imkânı bulamazlar. Halktan istemekten geri durmaları sebebiyle de onların gerçek hallerini bilmeyen kimseler onları zengin sanır. Onlar yüzsüzlük ederek insanlardan da bir şey istemezler…”³¹ Allah Resûlü de “… Kim istiğna gösterirse Allah onu zengin kılar…”³² buyurur ve insanlara el açıp dilenmekten uzak durmayı özellikle tavsiye eder. 

Sonuç

Din ve medeniyet, ilme ve bilimsel çalışmalara dayanır.  Din, ilim talebeleriyle yaşar ve yaşatılır. İlim olmadan İslam’ı yaşamak ve onu en güzel şekilde temsil edip bütün bir insanlığa ulaştırmak mümkün değildir. Bu açıdan “i’la-i kelimatullah” vazifesi hakkıyla ancak ilmî araştırmalara ve ona paralel olarak kurulan ve gelişen hem maddî hem de manevi cephesiyle güçlü medeniyete bağlıdır. Dolayısıyla günümüzde İslam toplumlarının hem içinde yaşadığı çağı idrak etmesi hem de insanlığa maddi-manevi değerler üretmesi adına ilme yatırım yapmaktan; bu nebevî sünneti ihya etmekten başka bir çaresi yoktur. 

Bunun için gerek ilmî alanda gerekse bütün çeşitleriyle hayır-hasenat vs. sosyal sahalarda olsun; her alanda daha evrensel organizasyonlar gerçekleştirebilme, mü’minlerin ferdî ve içtimaî sorumlulukları arasındadır. Bu mesuliyet duygusuyla hareket etmeyenler, cehalete destek olduklarını unutmamalıdırlar. Çünkü ilme destek olmayan kimseler dolaylı olarak cehalete destek çıkıyor demektir.

Yazar: Dr. Selim Koç

1. Bkz. https://peygamberyolu.com/nebevi-egitimin-ilkeleri-20-ilme-tesvik-et/
2. Bkz. Buharî, İlim 21; Müslim, İlim 5/8-14 (2671-2673)
3. Bkz. Tövbe Sûresi, 9/60
4. Tirmizî, İlim 2
5. Tirmizî, Zühd 1; İbn Mâce, Zühd 3
6. Tirmizî, Zühd 33
7. Mâide Sûresi, 5/2
8. Nisa Sûresi, 4/85
9. Zâriyât Sûresi, 39/9
10. Müslim, İmâre 133; Ebû Dâvud, Edeb 115; Tirmizî, İlim 14
11. Beyhakî, Sünenü’l-Kübra, II/445 (525); Bkz. Ekrem Ziya el-Ömerî, es-Siretü’n-Nebeviyye es-Sahîha, s. 294
12. Buhari, Salât 58; Nesaî, Mesâcid 29
13. Bkz. Müsned, III/487
14. Örnekler için bkz. İbn-i Sa’d, Tabakât, I/188
15. İbn-i Sa’d, Tabakât, I/187; Buharî, Mevâkitu’s-Salât 41
16. Bkz. Ebû Nuaym, Hilyetu’l-Evliya, I/341
17. İbn Sa’d, Tabakât, I/188
18. Ebû Nuaym, Hilyetü’l-Evliya, I/340
19. Buharî, Rikâk 17; Müsned, II/515
20. Buharî, Farzu’l-Humus 6; Müsned, (838), I/79, 106
21. Müsned, VI/390-391; Ebû Nuaym, Hilyetu’l-Evliya, I/339
22. Müsned, III/487; Tirmizî, Tefsir 3
23. Ebû Dâvud, Zekât 17; Nesâî, Zekât 27; İbn Mâce, Zekât 19
24. Tirmizî, Tefsir 3; Bakara, 2/267
25. Kettanî, Et-Teratibu’l-İdâriyye, I/476-477; Ebu Nuaym, II/9
26. Müslim, İmâre 41/147 (677); Müsned, III/270
27. Bkz, Müsned, IV/128
28. Ebû Nuaym, Hilyetul-Evliya, I/342
29. İbn Sa’d, Tabakât, I/187-188
30. Ebû Nuaym, Hilyetu’l-Evliya, II/15
31. Bakara Sûresi, 2/273
32. Buharî, Zekât 50; Müslim, 43/124 (1053)