Akrabalarla Münasebette Nebevî Çizgi

Cemiyeti oluşturan fertleri irtibat halinde tutan çok farklı bağlar vardır. Aynı dile, dine, kültüre, coğrafyaya mensubiyetin; ortak tarih, duygu, düşünce ve ideale sahipliğin beraberinde getirdiği bağlar bunlardan bazılarıdır. Fakat dünden bugüne ferde ve topluma, menfi ya da müspet en fazla etki edenlerin başlarında soy, nikah ve sütle oluşan akrabalık bağları gelir.

Akrabalar arası münasebet ve muamelenin, akrabalık olgusuna bakışın, sağlıklı, sağlam ve selim bir nesil ve toplumla yakından alakası vardır. Zira ferdin hayata gözünü açtığında genellikle ilk gördüğü çevre akraba çevresidir. Karakteri ve kimliği büyük oranda bu çevreye hâkim olan ahlak ve yaşantı üzerine şekillenir. Yine akrabalar arasında yaşanan kavgalar, kopukluklar, değişik konumlarda haksız kayırma, kollama ve ayrıcalıklar da toplumun fay hatlarını derinden sarsar. Toplum olarak bir arada yaşamanın gerektirdiği ve beraberinde getirdiği adalet, hakkaniyet ve samimiyete temelinden tesir eder.

Kur’ân, akrabalar arası bağa, ahlaka, münasebete ve muameleye büyük önem verir. Hem ayetlerle hem de tevhit ve nübüvvet tarihinden örneklerle bu hususlarda dikkat edilmesi gereken şeyleri talim buyurur. Adem’in çocukları, Nuh’un hanımı ve oğulları, Lut’un hanımı, İbrahim’in babası, Yusuf’un kardeşleri üzerinden yaşanılan imtihanlara dikkat çeker. Emir, nehiy ve tavsiyelerde bulunur.

Yaşayan Kur’ân olan Allah Resûlü’nün hayatı, sünneti ve sözleri ise bu hususla alakalı bütün problemleri çözecek bir genişliğe ve derinliğe sahiptir. O, bazı esasları itibarıyla yanlış temeller üzerine inşa edilmiş de olsa akrabalık bağlarının önemsendiği ve canlı olduğu bir toplumda neşet etmişti. Özellikle annesinin vefatından sonra dedesi ve amcası üzerinden akrabalık bağlarının büyük faydasını görmüş ve meselenin ehemmiyetini iliklerine kadar yaşayarak öğrenmişti. İlk vahyin geldiği gün hanımı Hz. Hadîce’nin; Nadr İbn-i Hâris gibi O’na düşmanlıkta ipi göğüsleyenlerin (!) de ifade ettiği üzere O, Risâlet öncesi bu yönüyle de takdir edilen bir konumdadır.

Allah Resûlü’nün akrabalarıyla münasebeti ve onlara muamelesi, Risalet vazifesinin omuzlarına yüklenmesinden sonra daha ayrı bir boyuta taşınmıştır. Zira artık O, evrensel bir mesajın, yeni bir medeniyetin temsilcisi ve rehberidir. Doğal olarak her hareketi ve uygulaması hem takip altındadır hem de bir misaldir. Bundan dolayı bütün adımlarını bu çerçevede atmış, yanlış algıya ve anlamaya sebebiyet verecek şeylerden kaçınmıştır. Bir taraftan akrabalarıyla imtihan olurken diğer taraftan akrabalar ile münasebet adına yaşanan olumsuzluklara son veriyor; her hususta yakalanması ve yürünmesi gereken en ideal çizgiyi temsil ve tebliğle hayatın içene taşıyordu.

Rehberlik/İrşat ve Tebliğ

Ellerinden tutup gönüllerini Cenâb-ı Hak’la buluşturma ve doğru yola ulaştırma adına ilk olarak en yakın akrabalarına yönelmişti. Fert fert insanlarla ilgilendiği ilk günlerde kendisine evet diyen ilkler, evinde yaşayanlar (eşi, kızları, kuzeni ve evlatlığı) olmuştu. Bir müddet sonra “Önce en yakın akrabalarını uyar!”¹ beyanıyla toplu şekilde insanları, tevhide, ahlaka, adalete ve rızaya muhalif hususlarda uyarması emredilmişti. Bunun üzerine akrabalarını üç gün ziyafette bir araya getirmiş; diğer kabilelere açılmadan önce ilk onları eğri yolun encamından sakındırmıştı.

Bütün bunlar neticesinde akrabaları üç gruba ayrılmıştı: Hz. Hadîce, Hz. Ali, Hz. Ca’fer, Hz. Hamza, Hz. Safiyye gibi iman edip her hususta yardımcı olanlar; Ebû Leheb, Utbe, Uteybe ve Ebû Süfyân İbn-i Hâris gibi inkâr edip her türlü kötülüğü kendisine reva görenler; Ebû Talib gibi iman etmediği ya da Hz. Abbâs gibi imanını gizlediği halde her zeminde yanında olup destekleyenler.

Allah Resûlü, Müslüman olan akrabalarına Mekkelilerin zulmü karşısında kol kanat germiş, moral vermiş ve bunaldıkları anlarda alternatif çıkış yolları göstermişti. Değişik arzuların ve korkuların etkisinde kalıp hayır diyenlere ve isyan edenlere yaptıklarından beri olduğunu bildirmişti. Ama asla onlarla irtibatını kesmemiş ve ısrarla gönüllerine girmenin yollarını aramıştı. Zira O’na göre sıla-i rahimin hakkını veren “Akrabası kendisine iyiliği kestiğinde dahi onlara iyilik yapandır.”²

Kısa ve uzun vadede Allah Resûlü’nün bu gayretleri boşa gitmemiş ve akrabalarının büyük çoğunluğu, boykot dahil şiddetli baskılara, tehditlere ve tehlikelere rağmen gizli açık kendisine yardımcı olmuştu. Mekke’nin fethi itibarıyla da ailesinde İslâm’a hayır diyen kimse kalmamıştı.

Sıla-i Rahmi Zirvede Temsil

Allah Resûlü, uzak yakın bütün akrabalarıyla münasebet halindeydi. Meselâ doğduğu günlerde kendisini birkaç defa emziren, siyahî ve köle sütannesi Süveybe’yi hayatı boyunca hiç unutmamıştı. Sürekli irtibatta olmuş ve ihtiyaç duyduğu şeyleri kendisine ihsan etmişti. O’na göre “Akrabalarıyla ilişkiyi kesen, cennete giremez”di.³ Müşrikte olsa kendileriyle münasebet insanî çizgide devam etmeliydi.

Amcası Ebû Leheb’le bütün yaptıklarına rağmen diyaloğunu devam ettirmişti. Fetihte onun çocuklarını göremeyince kaçtıklarını haber almış, arkalarından adam göndermiş ve hepsini bağrına basmıştı. Sık sık akrabalarının ziyaretine gitmişti. Ölenlerin arkasından gözyaşı dökmüş, bıraktıkları yetimlere sahip çıkmıştı. Hediyeler vermiş, mali yardımlarda bulunmuş ve gönüllerini sürekli hoş tutmuştu.

Fedakârlık Talebi

Allah Resûlü, bir peygamber olarak davası, bir idareci olarak ümmeti ve bir komutan olarak ordusu adına bir fedakârlık ortaya konulması gerekiyorsa bunun için ilk olarak akrabalarını cepheye sürmüştü. Hicret sürecinde Mekke’den en son kendi ailesini çıkartmıştı. Öldürme adına evinin etrafını sardıklarında yokluğunun fark edilmemesi ve uzaklaşma adına zaman kazanmak için yatağına elinde ve evinde yetişen kuzeni Hz. Ali’yi yatırmıştı. Bedir’de karşısına dikilen Mekkeliler, adet üzere en güçlü üç savaşçıyı bir adım öne çıkarıp onlarla vuruşacak üç kişi talep ettiklerinde “Kalk ya Ali! Kalk ya Hamza! Kalk ya Ubeyde!” buyurarak adeta ölüme gönderdiği üç kişi de akrabaları olmuştu. Yine O, toplumun farklı tabakalarında bulunan insanların zihinlerinde idaresine ve emniyetine karşı soru işaretleri oluşturmama adına iradi fakirliği tercih etmiş⁴ ve en yakınında bulunan akrabalarını da böylesi bir hayata yönlendirmişti.⁵

Toplumsal Problemlerin Halli

Allah Resûlü, cahiliye Araplarının örf ve adetlerine muhalif olmayan yenilikleri hayatın içine taşırken bile kabileler tavır almıştı. Halbuki O, onların arasına girmiş, yüzyıllardır doğru ve faydalı kabul edilen yanlış ve zararlı uygulamaları da kaldırmak istiyordu. Olayı baltalamak isteyen müşrikler kimin/kimlerin üzerinden yanlışa müdahale edilmişse onu/onları diline doluyordu. Sözün gücünü kullanıyor ve bu işe girişenleri rezil etmeye çalışıyordu. Bundan dolayı Allah Resûlü, problemli uygulamaları da akrabaları üzerinden kaldırmış ve onları öne sürmüştü.

Mesela evlatlık edinme adeti çerçevesinde gelişen ve kültürün içine yerleşen uygulamaları; farklı ırk, renk ve konumdan kaynaklanan yanlış kabulleri halasının kızı ve evlatlığı üzerinden ortadan kaldırmıştı. Bunun için halasının “Arap, asil ve beyaz kızı Zeyneb’i”, “Habeşli, azadlı köle ve siyah Zeyd” ile evlendirmişti. Böylece bu farklılıkların aile olmaya bir engel teşkil etmediğini, fiili olarak yakınları üzerinden dile dolanacağını bile bile herkese göstermişti. İkisi boşanınca Allah, Hazreti Zeyneb’i O’nunla nikahlamış ve bu şekilde de evlatlık olgusu etrafında gelişen yanlışlıklara son verilmişti.

İnfak/Mali Yardım

Dinde Peygamber ve ailesine ayrıcalık yoktu. Zekât ve sadaka diğer Müslümanlara düşerken, Peygamber ailesine haramdı. Allah Resûlü, şahsi malından infakta bulunurken ihtiyaç sahibi akrabalarına öncelik vermişti. Zira Kur’ân “yakın akrabaya sahip çıkmayı” emrediyor;⁶ O da insanın kendi malından infakta bulunurken en yakınından başlamasının daha isabetli olduğunu bildiriyordu.⁷ Fakat devlete ait değişik gelirleri ihtiyaç sahiplerine dağıtırken başkalarını öncelemiş ve akrabalarını liste dışı bırakmıştı. Hatta ihtiyaç içerisinde bulunan akrabaları bir şeyler talep ettiğinde onların nazarlarını ahirete yönlendirmişti.

Kuyulardan su çekmekten göğüsleri ağrıyan damadı Hazreti Ali ve un öğütmekten elleri kabaran kızı Hazreti Fatıma yanına gelip esirler arasından bir hizmetçi talep etmişti. Allah Resûlü, suffe ashâbı açlıktan iki büklüm olmuş kıvranırken onlara hiçbir şey veremeyeceğini, esirlerin fidyesiyle onların ihtiyaçlarını karşılayacağını ifade etmişti. Ardından da en yakın akrabası bu iki sahabîye namazdan sonra ve yatakta tesbihatta bulunmayı tavsiye etmişti.

Meseleleri Arz ve İzah

Allah Resûlü, yeri ve zamanı gelen bazı mevzuları, onların ciddiyetini ve ehemmiyetini, zihinlere örnekler üzerinden arz ve izah ediyordu. Mesele hata, had ve haramlarla alakalıysa örnekleri en yakın akrabaları üzerinden veriyordu. Zira bu örneklerde ism (günah) ile isim yan yana zikrediliyordu ki bu durumla kimseyi karşı karşıya getirmek istememişti.

Fetih sırasında Kureyş’in büyük ve ileri gelen kabilelerinden Benî Mahzum’a mensup bir kadın, Fatıma Bint-i Esved, hırsızlık yapmıştı. Bazı Kureyşliler, Hazreti Üsâme İbn-i Zeyd’i (radıyallahu anh) ikna edip aracı olarak Efendimiz’e (aleyhissalâtu vesselâm) göndermişti. O gün itibarıyla on altı yaşında bulunan Hazreti Üsâme, gelip durumu arz edince Adalet Peygamberi (aleyhissalâtu vesselâm) kıpkırmızı kesilmişti. Zira O’nun dünyasında hukuk ve hudud (Allah’ın koyduğu aşılmaması gereken kırmızı çizgiler) hususunda hiç kimsenin dokunulmazlığı, ayrıcalığı yoktu ve olamazdı.

Akşam olunca Allah Resûlü (aleyhissalâtu vesselâm) halkın huzurunda ayağa kalktı. Zira Fatıma Bint-i Esved hadisesi hak adına hala kafalarda ıslah edilmesi gereken hatalı ve hatarlı düşünceler olduğunu gösteriyordu. Önce Allah’a hamd u senâda bulundu. Ardından döndü ve hiçbir zaman hatırdan çıkartılmaması gereken şu hakikati beyan buyurdu:

“Ey insanlar! Önceki ümmetlerin helak sebepleri, içlerindeki soylu ve şerefli kimselerin herhangi bir suç işlemesi halinde onlara ceza tatbik etmemeleri; zayıf ve sıradan kimselerin suç işlemesi durumunda ise onları cezalandırmalarıdır. Muhammed’in nefsini kudret elinde tutan Allah’a yemin ederim ki kızım Fatıma hırsızlık yapacak olsa ona da gerekli haddi tatbik ederdim!”⁸

Adalet

Allah Resûlü hiçbir zaman akrabalarına ayrıcalık göstermemişti. Bilakis onları her zaman iradelerinin hakkını vermeye yönlendirmişti. Zira peygambere akraba olmanın beraberinde getirdiği riskler de kazanımlar gibi iki kat daha fazlaydı. Mesela Kur’ân, faraza suç işlemeleri halinde Peygamber hanımlarının cezasını iki misli olarak belirlemişti. Aynı durum öteler için de geçerliydi. Onlar da herkes gibi nefsini Allah’tan satın almaya bakmalıydı.

Müslümanları yok etmenin fırsatını kollayan müşrikler, Müslümanların gasbedilen mallarını geri alma düşüncesiyle harekete geçen Allah Resûlü’nün Bedir’de karşısına dikilmişti. Yapılan geri dönün çağrılarına uymayınca yetmiş kişiyi kalıcı olarak Bedir’de bırakmış bir o kadarını da esir vermişlerdi. Şirk ordusuna katılmak zorunda bırakılan Allah Resûlü’nün amcası Abbas da esirler arasındaydı. Ellerindeki bağın sıkılığı sebebiyle Efendimiz’in duyacağı şekilde inliyordu. Amcasının inlemelerinin Allah Resûlü’ne acı çektirdiğini haber alan ashâb-ı kirâm, amca Abbas’ın ellerini çözmüştü.

Adaleti ihya ile tavzif edilen Efendimiz (aleyhissalâtu vesselâm) hadiseyi haber alınca derhal emir vermişti: “Çözün diğer esirlerin de bağlarını!” Zira yapılan muamele hem diğer esirlerin kafasında hem de esirler arasında yakınları bulunan askerlerin zihninde ayrıcalık tanıma şeklinde anlaşılabilirdi ki Allah Resûlü’nün uygulamalarında böyle bir şeyin söz konusu olması bile muhaldi.

Mekke’nin fethinden sonra amcası Hazreti Abbâs yanına yaklaşmış ve düne kadar Osmân İbn-i Talha’nın evinde ve ailesinde bulunan Kâbe’nin anahtarlarını talep etmişti. Zira Kâbe’ye hizmetin hak katında bir değeri ve insanlar arasında bir yeri vardı. Fakat Allah Resûlü onun bu talebini kabul etmedi ve anahtarları, Osman İbn-i Talha’ya teslim etti. Zira mesele Kâbe’ye hizmet de olsa esas olan akrabalar değil adaletti.⁹

Kendisi akrabalarını kayırmadığı gibi onların da kendisini kayırmasına izin vermemişti. Hac ve umre için Mekke’de bulunanlara zemzem ve şerbet ikramı amcası Hazreti Abbas’ın uhdesindeydi. Veda Haccı sırasında tavafı bitirip zemzem ve şerbet içmek için yaklaştığında Hazreti Abbas oğlu Fadl’ı evine göndermişti. Zira şerbet herkese açık büyük bir kapta duruyor kimi tasını kimi de avucunu daldırıp içiyordu. O’na el değmemiş kaptan şerbet ikram etmek istemişti. Durumu fark eden Allah Resûlü hemen müdahale etmiş ve her şeye rağmen herkesin içtiği kaptan kendisine ikramda bulunulmasını talep etmişti.¹⁰

İlk Müdahale

İçinde neşet ettiği toplumda güç, keyfilik ve nefsanilik hakimdi. Bütün bunların tetiklediği ve beslediği, fert ve cemiyet hayatını ilgilendiren artık kanıksanmış birçok yanlış ve hukuksuz uygulama ve muamele oluşmuştu. İlk vahiyle beraber ideal, örnek ve güçlü bir yapı inşasına başlanmıştı. Problemleri bir bir ortadan kaldırırken sosyal gerçekleri de dikkate alıyor ve tedrici hareket ediyordu. O önde olduğundan akrabaları da vitrinde duruyordu. Bundan dolayı yanlışa ilk müdahaleyi hep kendi akrabaları üzerinden yapmıştı. Bu çerçevede kaldırdığı ilk faiz, amcası Hazreti Abbas’ınki yine ilk kan davası da amcası Hâris’in oğlunun kan davası olmuştu.

Netice

Allah Resûlü’nün akrabalarıyla münasebette takip ettiği çizgi ve onlara muamelede ortaya koyduğu tavır, hepsinin gönlüne girmesine, onların İslam toplumu içerisinde dengeli bir şekilde yer almasına, bu hususta en ideal olanı yakalamak ve yaşamak isteyenlerin örnek alacakları bir ahlakın şekillenmesine vesile olmuştu. O, gördüğü şiddete ve bütün meşguliyetine rağmen hiçbirisiyle irtibatını kesmemiş ve onlarla ilişkisini en samimi şekilde sürdürmüştü.

Hep dikkatli, adil ve açık hareket etmiş asla ama asla yanlış anlamalara ve yorumlamalara kapı aralayacak bir davranışta bulunmamıştı. Bilakis insanların muhatap olduklarında zorlanacakları çoğu meseleyi ilk defa onlara açmış ve onlar üzerinden olması gerekeni talim buyurmuştu. Düşene ve düşkün olana yardım eli uzatırken umumun malından bir iğne bile vermemiş ama diğer taraftan şahsi imkanlarından hepsine ihsanda bulunmuştu.

Bir rehber olarak dediği ve diyeceği herşeyi evvelâ kendisinde ve yakınlarında tatbik etmişti. Netice olarak şunu söyleyebiliriz ki Allah Resûlü, akrabalık ve akrabalar hususundaki duygu, düşünce, davranış ve duruşu itibarıyla da her devirde canlılığını ve geçerliliğini koruyan bir temsil ortaya koymuştu.

Yazar: Yücel Men

Peygamber Yolu

1. Şuarâ Sûresi 26/214
2. Buhârî, Edeb 15; Ebû Dâvud, Zekât 45
3. Buhârî, Edeb 11; Müslim, Birr ve Sıla 19
4. İbn Ebî Âsım, Kitabu’z-zühd s.14; Taberânî, el-Mu’cemu’l-evsat 6/141; Beyhakî, Şuabü’l-iman 2/173
5. Buhârî, Rikâk 17; Ebû Dâvud, Tereccül 21
6. Nahl Sûresi 16/90
7. Ebû Dâvud, Edeb 119-120; Tirmizî, Birr ve Sıla 1
8. Buhârî, Hudud 11, 12, 14; Şehâdat 8, Enbiyâ 50, Fedâilu’l-Ashâb 18, Megâzî 52
9. İbn Kesîr, Tefsiru’l-Kur’âni’l-azim 1/516-517.
10. Buhârî, Hac 75; Ahmed İbn-i Hanbel, Müsned 3/341 (1841)